DEZENFEKTAN

Bugün, 6 aydır gündemden hiç düşmeyen antibakteriyel, antiseptik, antifungal vb. “anti…. “ürünlerin tam olarak ne olduğunu ve nasıl çalıştıklarını basit bir dille anlatmaya çalışacağım.  Doğal olarak ortak özellikleri yanı sıra, birbirinden tamamen farklı tarafları da vardır. Dezenfektan nedir, en etkili dezenfektanlar nelerdir? Peki biyosit ve biyosidal ne demektir?

 

Tabii bu anlattıklarım; Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsatlandırılmış belli ürünleri kapsayacaktır. Merdiven altı üretilen, ruhsatlandırılmamış ve güzel kelimelerle süslenmiş, çok etkili diye reklamı yapılan ve hiçbir işe yaramadığı gibi çok tehlikeli, hatta ölümcül sonuçları olan ürünlerle ilgili yorum yapmayacağım.

 

Ülkemizde; canlı veya cansız zararlıları uzaklaştırmak veya öldürmek için kullanılan ürünlere Biyosidal ürün denmektedir. Biyosidal ürünlerin etkinliğini sağlayan kimyasalların adı ise biyositlerdir. Biyosidal ürünlerin değerlendirilmesi, izinlendirilmesi ile piyasa gözetimi ve denetiminin yapılmasından T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü sorumludur.  Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak görev yapmakta ve Avrupa Birliği ile uyumlu olarak hazırlanan Biyosidal Ürünler Yönetmeliği hükümlerine göre biyosidal ürünler ve biyosidal ürünlerin piyasa gözetim ve denetimi ile ilgili iş ve işlemleri yürütmektedir. Biyosidal ürünler Sağlık Bakanlığı tarafından verilen ruhsatla üretilmektedir. Her ruhsatın belli bir geçerlilik tarihi vardır.

 

Biyosidal Ürünler Yönetmeliğin Ek-V’inde dezenfektanlar ana grubunda yer alan ürün tipleri aşağıdaki gibidir:

 

1. Ürün Tipi: İnsan hijyeni ile ilgili biyosidal ürünler
2. Ürün Tipi: Kişisel alanlarda ve umumi alanlarda kullanılan dezenfektanlar ve biyosidal ürünler
3. Ürün Tipi: Veteriner hijyenine yönelik biyosidal
4. Ürün Tipi: Gıda ve yem alanlarında kullanılan dezenfektanlar
5. Ürün tipi: İçme suyu dezenfektanları.

 

Harot Kozmetik İlaç ve Kimya olarak üretim alanımızı ve uzmanlığımızı ilgilendiren Tip 1 ve tip 2 ürünlerini irdelemek istiyorum. İnsan hijyeni ve kişisel alanlarda en çok  kullanılan biyosidal ürünler, dezenfektanlar nelerdir? Konuya başlamadan önce birkaç ifadeye de açıklık getirmek gerekir diye düşünüyorum.

 

Antibakteriyel ne demek? Bakterilerin yaşamasını durduran veya üremesini önleyen kimyasal maddelerdir. Bakteriyel üremeye engel olma veya bakterilerin öldürülmesidir. Azami olarak Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Enterococcus hirae ve Escherichia coli gibi patojen bakterilerin yok edilmesinde etkili olması gerekmektedir. Antibakteriyel olarak etki eden ajanlar biyosidal ürünlerdir.

 

Antifungal ne demek? Mantarların üremesine engel olma veya onların öldürülmesidir. Candida albicans  ve Aspergillus Brasiliensis gibi mantarları yok eden maddelerdir. Antifungal olarak etki eden ajanlar birer biyosidaldir.

 

Antiviral ne demek? Virüslere karşı etkili, virüslerin zararli etkilerini önleyen maddelerdir.  En azından Polyovirus, Adenovirus Type 5, Murine Norovirus gibi virüslere karşı etkinliği kanıtlanmış ürünler antiviral olarak tanımlanabilmektedir. Bunlar da biyosidal ürün sınıfındadır.

 

Dezenfektan ne demektir? Dezenfektanlar, nesnelerin üzerinde yaşayan bakteri, virüs, mantar, küf veya küfleri yok etmek için cansız nesnelere uygulanan kimyasal ajanlardır. Tüm antibakteriyel, antifıngal, anti viral ajanlar birer dezenfektandır.

 

Bir ürünün dezenfektan olarak üretiminin yapılabilmesi için ortam ve canlı yüzeylerde etkinliğinin akredite edilmiş laboratuvarlar tarafından kanıtlanmış olması gerekmektedir.

 

Dezenfektanların Etki Şekli

 

Dezenfeksiyon maddeleri genel olarak etkilerini 3 ayrı şekilde gösterirler:

 

• Hücre Zarına Etkili Dezenfektanlar

Bakterinin hücre zarını zedeler veya geçirgenliğini bozarlar. Böylece bakteriler beslenemez ve neticede ölürler.

Bu şekilde etki yapan dezenfeksiyon maddelerinden en önemlileri; Quarterner amonyum bileşikleri, fenol bileşikleri, organik asitlerdir.

• Hücre Proteinlerini Denatüre Edenler

Protoplazmadaki proteinleri koagüle ederek iş göremez duruma getirirler.

Gerek ısı ve gerekse kimyasal maddelerle (formaldehit, asitler, alkaliler, fenol, alkoller) protoplazma koagüle olur ve neticede bakteri ölür.

• Mikroorganizma Enzimlerinin İşlevlerini Bozan

Bazı kimyasal maddeler bakteri stoplazmasında bulunan enzimlerle birleşerek aktivitelerini bozarlar.

Bu durum bakterinin ölümüne veya üremesinin durmasına neden olur.

En yaygın kullanılan dezenfektan türleri aşağıdaki gibidir:

Kuaterner Amonyum Bileşikleri: Düşük maliyetleri ve çok çeşitli mikroorganizmalara karşı hızlı etkileri nedeniyle hastane ve kurumsal ortamlarda dezenfeksiyon için en iyi seçim. Bu bileşikler, hem temizleme hem de dezenfekte etme yeteneği sağlamak için çeşitli deterjanlarla formüle edilebilir. Birçok yaygın ve tehlikeli bakteri ve virüs için geniş spektrumlu öldürme iddialarına sahiptir.

• Klor Bileşikleri: Dirençli virüsler de dahil olmak üzere bir dizi organizmayı öldürün ve vücut sıvılarının temizlenmesi için şiddetle tavsiye edilir. Klor bazlı dezenfektanlar ucuzdur ve nispeten hızlı öldürme sürelerine sahiptirler, ancak aşındırıcı olabilirler ve belirtildiği gibi kullanılmazlarsa renk değişikliğine ve tahrişe neden olabilirler.
• Alkoller: Alkoller su ile seyreltildiklerinde çok çeşitli bakterilere karşı etkilidir, ancak ıslak yüzeyleri dezenfekte etmek için genellikle daha yüksek konsantrasyonlara ihtiyaç duyulur. Dezavantajları, hızlı bir şekilde buharlaşmaları(ve bu nedenle yüzeyde öldürecek kadar uzun süre kalmamaları), yanıcı olmaları ve organik toprak toleransı (ör.kan) iddialarına sahip olmayabilmeleridir.
• Aldehitler: Tüberküloza neden olan bakterilere karşı çok etkilidir, ancak dezenfeksiyonda etkili olabilmeleri için milyonda yüksek bir ppm oranına ihtiyaçları vardır. Bazı bakteriler aldehitlere direnç geliştirmiş ve astıma ve diğer sağlık sorunlarına neden olduğu bulunmuştur. Ayrıca yağlı kalıntı bırakabilirler ve alkali bir çözelti içinde olmaları gerekir.
• İyodoforlar: Bazı yarı kritik tıbbi cihazları dezenfekte etmek için kullanılabilir, ancak yüzeyleri lekeleyebilir ve hoş olmayan bir kokuya sahip olabilirler (İyot düşünün). İdoforlar artık tesis bakımında sıklıkla kullanılmamaktadır.
• Fenolik Bileşikler: Mantar ve virüslerin yanı sıra Mycobacterium tuberculosis gibi patojenik bakterilere karşı etkilidir, aynı zamanda çok toksik ve aşındırıcıdır, üzerlerindeki organizmalara saldırırken yüzeylere saldırır. Bazı bölgelerde Fenollerinatılmasıyla ilgili kısıtlamalar uygulanır.
• Hidrojen peroksit: Spesifik dezenfekte etme iddialarına ulaşmak için genellikle perasetik asit ile karıştırılır. Bu güçlü oksitleyiciler, diğer kimyasallarla karıştırılırsa veya çeşitli yüzeylerle temas ederse oldukça reaktif olabilir. Etkinlik aralıkları bir şekilde sınırlıdır ve yüksek konsantrasyonlarda tehlikelidirler. Sonuç olarak, tesisin dezenfekte edilmesi için hidrojen peroksitten çok daha iyi seçenekler vardır.

 

Dezenfektan seçerken nelere dikkat etmeliyiz? Seçilebilecek en iyi dezenfektan, amacına uygun seçilecek olan dezenfektandır. Nerede ve kim tarafından kullanılacak, nasıl kullanılacak, yan etkileri ve dezavantajları nelerdir? Raf ömrü, bozulma süresi veya dayanıklılığı nedir? Tüm bu soruların cevapları dikkatlice araştırılmalı ve ona göre bir dezenfektan seçimine gidilmelidir. İdeal dezenfektanlar mikroorganizmaya kolayca ulaşmalıdır. Toksik olmamalıdır. Kullanıldığı yüzeylere/nesnelere zarar vermemelidir. Stabil/dayanıklı olmalıdır. Etki spektrumu geniş olmalıdır. İnaktivasyona dirençli olmalıdır. Kolayca hazırlanabilmeli/kullanılabilmelidir.

 

Evlerimizde sadece sirke, karbonat veya çay ağacı yağı gibi uçucu yağlar ve maddelerin özellikle virüsleri yok etmede yetersiz olduğu bilinmektedir. Bunun için yine aynı şekilde evimizde işimize en pratik olarak yarayabilecek dezenfektanları seçmeliyiz. Örneğin; evcil bir hayvanımız veya bebeğimiz varsa, hamileysek veya astım gibi üst solunum yollarımızı etkileyen bir hastalığımız varsa, çamaşır suyu gibi klor bazlı dezenfektanlar bizim için tehlikeli olacaktır.

 

Unutulmamalıdır ki, her biyosidal ürün aslında birer zehirdir, çok dikkatli ve uygun dozda kullanılmalıdır. Biyosidal ürünleri kullanmadan önce her zaman ürün etiketini ve kullanım talimatları muhakkak okunmalıdır. Kullanıcılar herhangi bir zehirlenme durumunda Ulusal Zehir Danışma Merkezi (Uzem)’in 114 No’lu Telefonunu aramalıdır. Ürünlerle ilgili şikayet olması durumunda Alo 184 Sağlık Bakanlığı iletişim Merkezi (SABiM)’ne ulaşılmalıdır. Diğer dezenfektan ve kimyasallar ile asla karıştılmamalı, uygulama dozu ve şekli bilgileri göz önünde bulundurulmalıdır. Kilit altında ve çocukların ulaşamayacağı bir yerde muhafaza edilmelidir.

 

Uzm.Kimyager 

Selver Vatan Taylan